Home
W jednym z poprzednich wpisów na naszym blogu (wpis ten można znaleźć TUTAJ) poruszyliśmy problematykę wpływu ogłoszenia upadłości osoby trzeciej na sytuację wierzyciela pauliańskiego. W ślad za wyrokiem Sądu Najwyższego z 27 marca 2019 r., sygn. V CSK 13/18, wskazaliśmy, że upadłość ta swoim zakresem obejmuje również wspomnianego wierzyciela, który z chwilą jej ogłoszenia może zrealizować swoją wierzytelność wyłącznie w postępowaniu upadłościowym osoby trzeciej. Może więc dokonać zgłoszenia wierzytelności w tym postępowaniu (przy czym – co również podkreślaliśmy we wskazanym powyżej wpisie – zobowiązanie upadłej osoby trzeciej względem wierzyciela pauliańskiego ma niepieniężny charakter, wobec czego z chwilą ogłoszenia jej upadłości zobowiązanie to ulega transformacji w zobowiązanie pieniężne i pod postacią pieniężną powinno być zgłoszone przez uprawnionego), kierując je do syndyka (wg przepisów w brzmieniu obowiązującym przed 24.03.2020 r. adresatem zgłoszenia wierzytelności był sędzia-komisarz) i w razie umieszczenia jej na liście wierzytelności, uzyskuje tytuł do późniejszego uczestnictwa w podziale funduszów masy upadłości. W niniejszym wpisie postaramy się poszukać odpowiedzi na pytanie, w jaki konkretny sposób wierzyciel pauliański ma uzyskać zaspokojenie w postępowaniu upadłościowym osoby trzeciej. Odpowiedź na to pytanie nie jest bowiem oczywista, co we wskazanym na wstępie wpisie również podnosiliśmy.
Stanowisko nr 1 – absolutne uprzywilejowanie wierzyciela pauliańskiego
Poszukiwanie zaanonsowanej powyżej odpowiedzi należy rozpocząć od oceny stanowiska, w świetle którego wierzyciel pauliański w postępowaniu upadłościowym osoby trzeciej powinien korzystać z najdalej idącego uprzywilejowania. Mianowicie, jak stanowi ogólny przepis dotyczący problematyki realizacji praw wynikających z uzyskania prawomocnego wyroku pauliańskiego, czyli art. 532 k.c., wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną, może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły. Przepis ten daje więc wierzycielowi pauliańskiemu pierwszeństwo w realizacji swoich praw z przedmiotu, którego wejście do majątku osoby trzeciej zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego (tzw. przedmiocie fraudu). Co więcej, skoro mowa w nim ogólnie o pierwszeństwie przed wierzycielami osoby trzeciej, bez uszczegóławiania, o jaki rodzaj wierzycieli chodzi (np. o wierzycieli wyłącznie osobistych, o wierzycieli wyłącznie rzeczowych etc.), można przyjąć, iż przepis ten ustanawia szczególne pierwszeństwo – obowiązujące przed wszystkimiwierzycielami osoby trzeciej, nawet takimi, którzy posiadają zabezpieczenie rzeczowe na wspomnianym przedmiocie majątkowym (np. hipotekę na nieruchomości, której nabycie przez osobę trzecią zostało uznane za bezskuteczne względem wierzyciela). Przyjmując zatem zaprezentowane stanowisko, na pytanie o sposób zaspokojenia wierzyciela pauliańskiego w postępowaniu upadłościowym osoby trzeciej, należałoby odpowiedzieć następująco: wierzyciel ten powinien uczestniczyć w oddzielnym planie podziału funduszów uzyskanych z likwidacji przez syndyka tego składnika majątku upadłego, którego wyrok pauliański dotyczył, posiadając prawo do wypłaty tych funduszów w pierwszej kolejności, nawet jeżeli uprawnionymi do uczestnictwa w tym planie podziału są wierzyciele posiadający na tym przedmiocie zabezpieczenie rzeczowe. Praktyczne skutki przyjęcia omawianego stanowiska można zobrazować prostym przykładem: mamy nieruchomość, której nabycie przez osobę X (osobę trzecią w rozumieniu przepisów o skardze pauliańskiej) zostało uznane prawomocnym wyrokiem pauliańskim za bezskuteczne wobec osoby A. Na nieruchomości tej hipoteki posiadają osoba B (hipoteka wpisana w dziale IV KW na 1. miejscu) i osoba C (z hipoteką na 2. miejscu). Hipoteki te ustanowiono jeszcze przed wytoczeniem przez A powództwa pauliańskiego przeciwko X celem zabezpieczenia wierzytelności osób B i C względem X z tytułu zawartych umów handlowych. Już po zakończeniu procesu pauliańskiego X bankrutuje (sąd ogłasza jego upadłość – dla uproszczenia przyjmijmy, że jest to upadłość prowadzona na zasadach ogólnych, bez żadnego trybu odrębnego). W takim wypadku, uznając stanowisko nr 1 za prawidłowe, pieniądze wypłacane wierzycielom osoby X w ramach wykonania oddzielnego planu podziału środków uzyskanych ze sprzedaży nieruchomości, najpierw zostaną wypłacone osobie A, w drugiej kolejności – jeżeli wystarczą one na zaspokojenie osoby A w całości – wypłatę otrzyma B, a jeżeli B również zostanie w całości zaspokojony, pozostałe pieniądze otrzyma C. Jak widać z tego przykładu, uprzywilejowanie wierzyciela pauliańskiego może być bardzo daleko idące.
Stanowisko nr 2 – uprzywilejowanie wierzyciela pauliańskiego, ale nie w odniesieniu do wierzycieli zabezpieczonych rzeczowo
Inna możliwa odpowiedź na postawione na wstępie pytanie jest taka, że w postępowaniu upadłościowym osoby trzeciej, wierzyciel pauliański zachowuje prawo do uczestniczenia w oddzielnym planie podziału funduszów uzyskanych z likwidacji przedmiotu fraudu, ale przysługujące mu pierwszeństwo nie wyprzedza wierzycieli zabezpieczonych rzeczowo na tym przedmiocie. Uzasadnienie tego stanowiska wynika przede wszystkim stąd, że znaczna część komentatorów prawa cywilnego, wypowiadając się na temat wykładni art. 532 k.c., prezentuje pogląd, że określone tym przepisem pierwszeństwo nie wyprzedza wierzycieli posiadających wspomniane zabezpieczenie rzeczowe na przedmiocie fraudu. Uważa się bowiem, że ustanowienie tego typu zabezpieczeń stanowi dalsze rozporządzenie korzyścią uzyskaną z dokonania czynności fraudacyjnej i wymaga oddzielnego ubezskutecznienia. Poza tym podnosi się również argument, że przepisy prawa upadłościowego wprowadzają szczególne zasady określające pierwszeństwo zaspokojenia roszczeń uczestniczących w postępowaniu upadłościowym, w konsekwencji czego pierwszeństwo określone w art. 532 k.c., będącym przepisem o charakterze ogólnym, ulega modyfikacji na rzecz zasad określonych przepisami prawa upadłościowego. Przyjmując zatem to zapatrywanie, przy jednoczesnym posłużeniu się przykładem podanym powyżej, na pytanie dot. zasad zaspokojenia wierzyciela pauliańskiego w postępowaniu upadłościowym osoby trzeciej należałoby odpowiedzieć tak: w pierwszej kolejności pieniądze dystrybuowane przez syndyka w związku z wykonywaniem oddzielnego planu podziału trafiają do osoby B jako wierzyciela hipotecznego z najwyższym miejscem hipotecznym w KW. W drugiej kolejności – jeżeli wystarczą one na zaspokojenie osoby B w całości – wypłatę otrzyma C (jako wierzyciel z drugą wg pierwszeństwa hipoteką), a jeżeli C również zostanie w całości zaspokojony, dopiero wtedy pozostałe pieniądze otrzyma A. W takiej sytuacji przywilej pauliański doznaje ograniczenia w postępowaniu upadłościowym, ale jednak wciąż istnieje. Wówczas bowiem wierzyciel pauliański w kolejce do podziału funduszów uzyskanych z likwidacji przedmiotu fraudu wyprzedzałby innych jeszcze niż wierzyciele zabezpieczeni rzeczowo uprawnionych do uczestnictwa w tym planie. Mowa tu o osobach, którym przysługują prawa i roszczenia osobiste na nieruchomości upadłego, ujawnione przez wpis do księgi wieczystej lub zgłoszone w terminie 30 dni od dnia obwieszczenia postanowienia o ogłoszeniu upadłości w MSiG (np. prawo pierwokupu).
Stanowisko nr 3 – uprzywilejowanie wierzyciela pauliańskiego, ale nie w odniesieniu do wierzycieli zabezpieczonych rzeczowo oraz z zachowaniem kolejności wpisu
Istnieje trzeci możliwy sposób wyjaśnienia zasad, w oparciu o które dochodzi do zaspokojenia wierzyciela pauliańskiego w postępowaniu upadłościowym osoby trzeciej. Zachodzą bowiem podstawy do przyjęcia, że wierzyciel ten uczestniczy w odrębnym planie podziału i – analogicznie jak w poprzednim przypadku – wierzyciel ten nie wyprzedza pierwszeństwa podmiotów posiadających na przedmiocie fraudu zabezpieczenie rzeczowe, natomiast o tym, czy wyprzedza innych jeszcze uprawnionych, decyduje ocena chwili, od której liczy się pierwszeństwo praw wpisanych do księgi wieczystej. Chwilę tę oznacza się wg daty złożenia wniosku o wpis w księdze wieczystej. Zatem również w tym przypadku wierzyciel pauliański nadal zachowywałby pewne przywileje względem innych uprawnionych z tytułu odrębnego planu podziału niż wierzyciele zabezpieczeni rzeczowo, ale już nie wobec wszystkich nich, a ponadto pod warunkiem, że przysługujące mu z mocy wyroku pauliańskiego prawo do dochodzenia zaspokojenia z nieruchomości zostanie ujawnione w prowadzonej dla niej księdze wieczystej (abstrahując od kontrowersji z tym związanych, należy w tym miejscu nadmienić, że w postanowieniu z 26.10.2006 r., sygn. V CK 776/04, SN dopuścił możliwość ujawnienia w księdze wieczystej ww. prawa). Będą go bowiem wyprzedzali ci uprawnieni, których prawa zostały objęte wnioskiem o wpis w księdze wieczystej złożonym wcześniej, niż analogiczny wniosek tego wierzyciela pauliańskiego. Na przykład: mamy nieruchomość fraudacyjnie nabytą przez osobę X, co do której po zakończeniu procesu pauliańskiego ogłoszona zostaje upadłość. Nieruchomość tę obciążają hipoteki, a ponadto w prowadzonej dla niej księdze wieczystej na rzecz osoby Z ujawniono prawo pierwokupu, zaś na rzecz osoby Y ujawniono roszczenie o przeniesienie własności tej nieruchomości w przyszłości (obwarowane warunkiem, iż Z nie skorzysta z prawa pierwokupu). Wpisane na rzecz Z prawo pierwokupu korzysta z wyższego pierwszeństwa niż wpis roszczenia pauliańskiego przysługującego osobie A oraz wpis roszczenia przysługującego osobie Y. W takiej sytuacji, w razie wykonania w postępowaniu upadłościowym osoby X planu podziału środków uzyskanych ze sprzedaży nieruchomości, najpierw zaspokojeni zostaną wierzyciele hipoteczni, następnie osoba Z i dopiero potem wierzyciel pauliański A. Osoba Y z kolei będzie uprawniona do uczestnictwa w odrębnym planie podziału w ostatniej kolejności.
Stanowisko nr 4 – uprzywilejowanie wierzyciela pauliańskiego, ale z zachowaniem kolejności wpisu
Wreszcie, omawiane w niniejszym wpisie zagadnienie da się rozstrzygnąć na czwarty jeszcze sposób. Mianowicie, można przyjąć pogląd, w świetle którego o kolejności zaspokajania wierzycieli uczestniczących w oddzielnym planie podziału zawsze decyduje pierwszeństwo wynikające z kolejności wpisu w księdze wieczystej. Przy tym założeniu, znaczenia nie miałby charakter praw przysługujących danym uczestnikom planu podziału. Wierzyciel pauliański mógłby więc wyprzedzać nawet wierzycieli zabezpieczonych rzeczowo na przedmiocie fraudu, jeżeli przysługujące mu roszczenie zostałoby ujawnione w księdze wieczystej i korzystało z wyższego pierwszeństwa zaspokojenia niż prawa tych wierzycieli. Podstawą prawną do przyjęcia omawianego stanowiska może być art. 345 ust. 2 zd. 2 p.u. w brzmieniu: Jeżeli z sumy uzyskanej z likwidacji obciążonego przedmiotu zaspokojeniu podlegają zarówno wierzytelności zabezpieczone hipoteką, jak i wygasające na podstawie art. 313 ust. 2 prawa oraz prawa i roszczenia osobiste, o pierwszeństwie rozstrzyga chwila, od której liczy się skutki wpisu hipoteki, prawa lub roszczenia do księgi wieczystej. W tym miejscu należy jednak poczynić istotną uwagę, że przepis ten obowiązuje od 1.01.2016 r., wobec czego rozważane stanowisko znalazłoby zastosowanie wyłącznie w postępowaniach upadłościowych toczących się po rozpoznaniu wniosków, które do właściwych sądów wpłynęły już po tej dacie (w takich postępowaniach stosuje się przepisy w brzmieniu obowiązującym od ww. daty). Ponadto, warunkiem zastosowania omawianego stanowiska i przyznania wierzycielowi pauliańskiemu określonego pierwszeństwa jest ujawnienie jego prawa w księdze wieczystej. W razie gdyby takiego ujawnienia nie dokonano, a jedynie dokonano by jego zgłoszenia w postępowaniu upadłościowym w ciągu 30 dni od obwieszczenia w MSiG o ogłoszeniu upadłości osoby trzeciej, wówczas wspomniany wierzyciel nie mógłby wyprzedzić praw wpisanych do księgi wieczystej. Kolejność pierwszeństwa praw ostatecznie byłaby następująca: prawa wpisane do księgi, począwszy od zgłoszonego najwcześniej, aż do ostatniego, a dopiero następnie prawa nieujawnione w księdze, począwszy od powstałego najwcześniej, aż do powstałego jako ostatnie.
Stanowisko nr 5 – wyłączenie przedmiotu fraudu z masy upadłości
W postępowaniu upadłościowym osoby trzeciej wierzyciel pauliański mógłby żądać wyłączenia przedmiotu fraudu z masy upadłości, by w ten sposób zrealizować przysługujące mu z mocy art. 532 k.c. uprawnienie do zaspokojenia się z przedmiotu fraudu przed wierzycielami tej osoby. Poglądy opowiadające się za powyższym rozważaniem bywają zgłaszane w dyskusji dotyczącej pozycji wierzyciela pauliańskiego w upadłości osoby trzeciej, niemniej już z tego miejsca należy je odrzucić. Abstrahują one od faktu, że prawomocny wyrok pauliański orzeka jedynie o bezskuteczności danej czynności prawnej w stosunku do wierzyciela, a dokonanej między jego dłużnikiem i osobą trzecią. Wyrok ten nie pozbawia osoby trzeciej prawa własności w stosunku do przedmiotu tej czynności. Tymczasem instytucja wyłączenia z masy upadłości stanowi instrument pozwalający odzyskać przedmiot, który do upadłego nie należy – nie stanowi jego własności, lecz własność osoby żądającej wyłączenia. Dlatego omawiane stanowisko nie nadaje się do wyjaśnienia, w jaki konkretnie sposób wierzyciel pauliański, w ramach postępowania upadłościowego osoby trzeciej, miałby uzyskać zaspokojenie przysługującego mu roszczenia.
Stanowisko nr 6 – zaspokojenie na zasadach ogólnych (bez żadnych przywilejów)
Wreszcie, ostatnią z najczęściej zgłaszanych propozycji zmierzających do ustalenia zasad, w oparciu o które wierzyciel pauliański miałby znaleźć zaspokojenie w postępowaniu upadłościowym osoby trzeciej, jest propozycja zakładająca, że zaspokojenie to ma przebiegać wg zasad ogólnych. Przy tym założeniu wskazany wierzyciel nie uczestniczyłby w oddzielnym planie podziału sum uzyskanych z likwidacji przedmiotu fraudu. Mógłby w konsekwencji uzyskać zaspokojenie wyłącznie w ramach wykonania przez syndyka ogólnego planu podziału – jako wierzyciel drugiej (ogólnej) kategorii w rozumieniu art. 342 ust. 1 pkt 2 p.u., która de facto zaspokajana jest dopiero w czwartej kolejności: po wcześniejszym zaspokojeniu przez syndyka w całości kosztów postępowania upadłościowego, następnie innych zobowiązań masy oraz wierzytelności zaliczonych do pierwszej kategorii zaspokojenia w rozumieniu art. 342 ust. 1 pkt 2 p.u. Przy tym założeniu, wierzyciel pauliański nie korzystałby z żadnych przywilejów w razie gdyby doszło do ogłoszenia upadłości osoby trzeciej.
Próba wyboru właściwego stanowiska
Jak widać, istnieje szereg różnych stanowisk pozwalających odpowiedzieć na pytanie zawarte we wstępie do niniejszego wpisu. Każde z tych stanowisk ma swoje wady i zalety, a wybór jednego z nich jako stanowiska prawidłowego nie jest oczywisty. Niemniej, jeżeli mielibyśmy podjąć próbę hierarchizacji przedstawionych stanowisk pod względem ich trafności i spójności systemowej, wyglądałaby ona tak: w postępowaniach upadłościowych toczących się na podstawie przepisów w brzmieniu obowiązującym od 1.01.2016 r., wierzyciel pauliański upadłej osoby trzeciej uczestniczy w oddzielnym planie podziału środków uzyskanych ze sprzedaży przedmiotu fraudu i jeżeli przedmiotem tym jest nieruchomość, to w kolejce do wypłaty tych środków przysługuje mu takie pierwszeństwo, jakie wynika z księgi wieczystej. Wierzyciel ten może więc być nawet pierwszy w kolejce do zaspokojenia, jeżeli swoje roszczenie pauliańskie ujawnił w księdze wieczystej, składając stosowny w tym przedmiocie wniosek do sądu wieczystoksięgowego najwcześniej spośród wszystkich pozostałych osób, którym przysługują określone prawa wpisane do tej księgi, nawet jeżeli prawami tymi są hipoteki. Jeżeli zaś nie doszło do ujawnienia w księdze wieczystej jego prawa, wówczas przysługujący mu przywilej pauliański musi ustąpić prawom ujawnionym w księdze. Zaprezentowane powyżej podejście do omawianego problemu znajduje uzasadnienie przede wszystkim w przytoczonym wcześniej art. 345 ust. 2 zd. 2 p.u. W przypadku natomiast upadłości toczących się na podstawie przepisów w brzmieniu sprzed 1.01.2016 r., wierzyciel pauliański również powinien uczestniczyć w oddzielnym planie podziału sum uzyskanych z przedmiotu fraudu, niemniej w takim wypadku jego roszczenie nie może zostać zaspokojone przed roszczeniami wierzycieli hipotecznych (bez względu na to, kiedy wnioski o wpis dotyczących ich hipotek złożono w sądzie wieczystoksięgowym). W tych postępowaniach nie obowiązuje bowiem art. 345 ust. 2 zd. 2 p.u. i tym samym brak jest podstaw do wnioskowania, że wierzyciele hipoteczni, których hipoteki nie zostały uznane za bezskuteczne w stosunku do masy upadłości osoby trzeciej, mieliby tracić przywileje wynikające z faktu posiadania tego rodzaju zabezpieczeń. Niezależnie jednak od tego, jaki pogląd ostatecznie przyjmiemy, zagadnienie ustalenia zasad zaspokojenia wierzyciela pauliańskiego w postępowaniu upadłościowym osoby trzeciej pozostanie kontrowersyjne, dopóki nie zostanie ono wprost uregulowane ustawowo bądź co najmniej dopóki autorytatywnie nie wyjaśni go Sąd Najwyższy. Należy więc mieć nadzieję, że w przyszłości jedno z tych zdarzeń nastąpi.
